سپیده نیک‌رو

یادداشتی برای اسماعیل خویی در فقدانش
منتشر شده در فصلنامه فرهنگبان
بازنشر به مناسبت ۹ تیر سالروز تولد اسماعیل خویی

اسماعیل خویی شاعر مهاجر، شاعر آزادی، از پایه‌گذاران کانون نویسندگان ایران، دور از وطن درگذشت. شاعری که اندیشه‌ و نگاه سیاسی‌اش او را پیش و پس از انقلاب به کنش‌های اعتراضی واداشت و مهاجرت، فصل مهمی از زندگی او شد. با وجود دوری از ایران او همیشه در فضای زبان فارسی نفس کشید و دغدغه‌ی شعر فارسی همواره با او بود و اتفاقاً‌ نگاهی به کارنامه‌‌اش نشان می‌دهد شاعر پرکاری بود. هم در حوزه‌ی شعر و هم مسائل نظری آن، نوشته‌های او پربارند. خویی به زبان انگلیسی نیز مسلط بود و شعرهای بسیاری به این زبان سروده است.
تجربه‌های شعری او نشانه‌ای از ترکیب نگاهی شهودی و تجربی و علمی به شعر و جهان است و تسلط او به وزن و عروض فارسی این اختیار را به او داده که در قالب‌های مختلف طبع‌آزمایی کند و نکته‌ی مهم در این طبع‌آزمایی‌ها این است که دوری چندین ساله‌ی او از وطن و تسلط و تکلم او به زبان دیگر، تاثیری منفی بر زبان و دایره‌ی لغات و جسارت او در کاربرد زبان فارسی در شعرش نداشته است.
در شعر خویی زبان کهن و نو به آشتی درآمده‌اند. او جسورانه کهن‌ترین واژگان را در ساختی غیرآرکاییک در کنار واژه‌های امروزی قرار می‌دهد و اعم از اینکه قالب شعر کلاسیک باشد یا نو این هم‌نشینی به سرانجامی زیبا می‌انجامد. البته این حرف بدان معنا نیست که این اتفاق در تمام اشعار او افتاده است اما شعرهای موفق او اغلب این ویژگی را دارند. کلمات نو و تازه در شعر او در میان زبانی نزدیک به سبک خراسانی جا خوش کرده‌اند و در نهایت منجر به نزدیکی کامل به زبان کوچه نمی‌شوند. او همواره ساختار و ویژگی‌های زبانی سبک خراسانی را حفظ می‌کند.
اسماعیل خویی پس از سال‌ها سرودن شعر نیمایی دوباره به نوشتن در قالب‌های کلاسیک روی آورد. در فضایی که جامعه‌ی شعری ایران سیری مخالف آنچه او برگزید طی می‌کرد این نوع سرودن او از دید برخی ارتجاعی تلقی شد؛ اما در حقیقت، زبان و قالب و بیانی که او برگزید برای آن‌چه انتخاب کرده بود بگوید؛ لازم و ضروری بود و خود شاعر نیز با وقوف کامل به این امر، در قالب‌های رباعی و قصیده و غزل تجربه‌های درخشانی داشت. او از زبان مطنطن خود برای بیان اعتراض انقلابی جوشان خود بهره جست و نگذاشت شعله‌ی اعتراضی که در سینه دارد تا پایان عمر پربارش خاموش بماند.
اسماعیل خویی از برجسته‌ترین شاعران ستایشگر آزادی بود. او در تمام طول شاعری خود فریاد اعتراض و آزادی‌خواهی سر داد و بیشتر نیز به عنوان شاعری معترض شناخته شد. در عین حال در شعر او تغزل نیز نقش ویژه‌ای داشت و بسیاری از شعرهای ماندگار او شعر عاشقانه و تغزلی بودند و در کنار این دو مضمون اصلی، خویی در شعر خود یک شاعر اندیشه‌ورز فلسفی نیز بود و این اندیشه‌ها را در زبانی شاعرانه‌ و سرشار از ایماژ و استعاره بیان می‌کرد که این وجه از مختصات شعری او موجب شد شعر او از منظر زیبایی‌شناسی نیز از نزدیک شدن به بیانیه‌ی سیاسی و فلسفی فاصله بگیرد.
با وجود اینکه اسماعیل خویی از نامدارترین شاعران ایرانی معاصر بود دوری او از وطن و ممنوعیت چاپ آثارش در ایران باعث شد شعر او به اندازه‌ی کافی خوانده نشود و کارنامه‌ی بلند شاعری او به قدر کافی سنجیده نشود. اما حالا که مرگ، نقطه‌‌ی پایانی بر زیستن دایمی او با شعر گذاشت؛ وقت آن است که این کارنامه، توسط منتقدان واکاوی شود و شعر او از نخستین کتابش «بی‌تاب» که به سال ۱۳۳۵ در مشهد منتشر شد تا «دیر نمی‌شود دلم» که آخرین کتاب او و منتشر شده در امریکاست بازخوانی شود؛ چرا که او شاعری مدام بود.
خود شاعر درباره‌ی نقش برجسته‌ی شعر در ذهن و زندگی ‌اش به دو رباعی اشاره کرده است که به قول خودش: بیانگر این است که شعر در جان او چگونه چیزی است، در حقیقت جانِ جان او است: «شب‌تابم و آفتاب و مهتابم شعر / بل چشمه‌ی روشنایی نابم شعر / بیداری و خواب من همانند هم‌‌اند / بیداری من شعر بود، خوابم شعر » و رباعی دیگر که به استقبال از رباعی خیام سروده شده است: «من بی ‌می ‌شعر زیستن نتوانم / بی ‌شعر کشید بار تن نتوانم / مرگم رسد آن دم که دل من گوید / یک شعر دگر بگوی و من نتوانم»
با شعر که با جان اسماعیل خویی آمیخته بود این حقیقت را که او شاعر بود و شاعر زیست و شاعر رفت؛ نفس می‌کشیم و به پاس شعر، درود و بدرودی نثارش می‌کنیم.

سپیده نیک‌رو
@sepidehnikroo

207 viewsedited 10:01